Šest ekonomija Zapadnog Balkana ostvarilo je napredak u usklađivanju sa zakonodavstvom EU u oblasti životne sredine i klime. Postignuto je prilagođavanje politika, poboljšanje postupaka praćenja i izvještavanja te veći fokus na ciljeve smanjenja emisija.

Kvalitet vazduha se poboljšao, primjećuje se veća upotreba obnovljivih izvora energije, a realizuju se i nove investicije u infrastrukturu za preradu  otpadnih voda.

Međutim, napredak je spor, a određeni problemi, prema analizi JRC-a i dalje zahtijevaju rješenja. Rezultati analize su objavljeni u izvještaju Status životne sredine i klime na Zapadnom Balkanu, sa ciljem praćenja napretka i podrške procesu pristupanja regiona Evropskoj uniji.

Studija analizira zagađivače vazduha, emisije gasova sa efektom staklene bašte, zdravlje zemljišta, vodene resurse, uticaj na zdravlje (kvalitet vazduha) i doprinos antimikrobnoj rezistenciji (kvalitet vode). Takođe ispituje uticaj klimatskih promjena na padavine, suše, toplotne talase i šumske požare, na osnovu podataka prikupljenih u periodu 1990–2023, kako bi se omogućila uporedna analiza.

Studija navodi da je kvalitet vazduha i dalje ozbiljan problem, kako za region, tako i za susjedne zemlje EU, uprkos trendu smanjenja godišnjih koncentracija zagađivača. Emisije gasova sa efektom staklene bašte ostaju stabilne, bez značajnih promjena u periodu 2015–2022. Tokom 2022. godine emisije su bile 18% niže u poređenju sa onim iz 1990.

Izvještajem se takođe ispituje degradacija zemljišta i ključni faktori koji ugrožavaju upravljanje vodama, kao što su nerazvijena infrastruktura, nedovoljna obrada otpadnih voda i uticaj ljudskih aktivnosti.

Kvalitet vazduha i emisije gasova sa efektom staklene bašte

Kvalitet vazduha se poboljšao kada je riječ o ispunjavanju godišnjih graničnih vrijednosti za čestice PM10 (manje od 10 µm u prečniku) i PM2.5 (manje od 2.5 µm).

Tokom 2023. godine, na skoro 70% stanica za praćenje u regionu prosječne godišnje koncentracije PM10 bile su ispod limita koji je iznosio 40 µg/m3 (limit postavljen od strane nacionalnih vlasti). Međutim izmjerene vrijednosti su i dalje znatno iznad preporučenih vrijednosti Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) od 15 µg/m3.

Dnevne koncentracije ovih glavnih zagađivača, zajedno sa sumpor-dioksidom (SO2), azot-dioksidom (NO2) i ozonom (O3), i dalje su previsoke i često prelaze granične vrijednosti.

Posljedice lošeg kvaliteta vazduha po zdravlje stanovništva su ozbiljnije u regionu Zapadnog Balkana, gdje je stopa smrtnosti povezane sa izloženošću PM2.5 do četiri puta viša nego u EU, uz značajno sporiji trend smanjenja.

Termoelektrane koje koriste ugalj ostaju glavni uzrok zagađenja, doprinoseći najviše emisijama gasova sa efektom staklene bašte i zagađivačima vazduha (CO2, SO2, NOx, PM).

Porast emisija biološkog CO2 – uključujući one nastale sagorijevanjem čvrstih biomasa i tečnih biogoriva – ukazuje na postepeni prelazak na obnovljive izvore energije. U 2022. godini, emisije biološkog CO2 u regionu (bez podataka za Kosovo) porasle su za 85% u odnosu na 1990. i za 43% u odnosu na 2015.

Korišćenje čvrste biomase u domaćinstvima predstavlja kompromis između klime i politika zaštite vazduha: dok veći udio ovog goriva pomaže smanjenju emisija fosilnog CO2, istovremeno povećava emisije čestica i crnog ugljenika, što negativno utiče na kvalitet vazduha i zdravlje ljudi.

Uticaj klimatskih promjena

Trendovi padavina pokazuju izraženije suše tokom ljetnjih mjeseci u južnim i obalnim oblastima, dok povećane količine padavina zimi povećavaju rizik od poplava.

Ove promjene utiču na kvalitet vode i prirodne tokove, a prate ih i produženja toplotnih talasa od 40-60% između 2003. i 2023, posebno duž Jadranske obale, na Kosovu, u centralnoj i sjevernoj Srbiji.

U posljednjim godinama, broj šumskih požara je opao, a prosječna spaljena površina manja je nego u EU.

Ugroženo tlo regiona

Erozija tla ostaje najizraženiji oblik degradacije, sa prosječnim godišnjim gubicima od 4,1 tonu po hektaru (što je ispod praga od 10 tona po hektaru), ali ipak pogađa oko 40% ukupne površine regiona.

Industrija je najveći izvor potencijalno kontaminiranih lokacija, naročito industrija vezana za proizvodnju  i preradu metala, hemijska industrija i aktivnosti vezane za fosilna goriva. Rudnici, deponije, proizvodnja đubriva i azbestni ili radioaktivni otpad dodatno opterećuju kvalitet tla, ugrožavajući poljoprivredu i ekosisteme.

Međutim, rješavanje ovih problema otežava nedostatak ažuriranih podataka, jer zemlje Zapadnog Balkana koriste zastarjele informacije o kvalitetu tla, što ograničava mogućnost efikasnog praćenja i primjene mjera u poređenju sa EU standardima.

Upravljanje vodama

Glavni problem u upravljanju vodenim resursima uključuje ispuštanje neobrađenih komunalnih i industrijskih otpadnih voda, zagađenje iz poljoprivrede i uticaj klimatskih promjena. Ipak, napori za poboljšanje stanja su u toku, kroz usklađivanje sa EU standardima i nova ulaganja.

Potreba za regionalnom saradnjom i pouzdanim podacima

Izvještaj naglašava potrebu za većom saradnjom među ekonomijama Zapadnog Balkana, kao i sa susjednim zemljama EU, kako bi se riješili problemi prekograničnog zagađenja i ekoloških izazova.

Takođe se ističe značaj poboljšanja sistema za praćenje stanja životne sredine, uključujući bolje prikupljanje i upravljanje podacima sa terena, što je ključno za efikasno donošenje politika.

Finansijski instrumenti poput Instrumenta za pretpristupnu pomoć, Plana rasta za Zapadni Balkan i Fonda za reforme i rast nude ključne mogućnosti za rješavanje problema istaknutih u ovom izvještaju.

Povezani članci:

Status of Environment and Climate in the Western Balkans

Guidelines for the Implementation of the Green Agenda for the Western Balkans 

Growth Plan for the Western Balkans

Reform and growth facility for the Western Balkans